Waarom is het begrip ‘Antropoceen’ relevant?

Het woord ‘Antropoceen’ is in het debat over klimaatverandering opgedoken, en de vraag is of het daarin zou moeten blijven. Deze term verwoordt mooi het idee dat de Holocene omstandigheden – een wetenschappelijke term die verwijst naar het huidige geologische tijdperk – voorbij zijn.

Nu zijn er vele wetenschappers die van het ‘Antropoceen’ als begrip niet veel moeten hebben. Het is geen duidelijk afgebakend concept, hoe kunnen we er dan verantwoord en duidelijk over communiceren? Zij hebben wel een punt, vanuit wetenschappelijk oogpunt bekeken, want het zijn ongekende tijden, die om die reden ook noodzaakt tot nieuwe begripsvorming. Alles wat je erover zegt loopt daarom ook weer de kans om misverstanden op te roepen. Terwijl wetenschap nu juist graag exact en non-speculatief wil zijn.

Het Holoceen is een geologisch tijdperk, waarvan het begin wetenschappelijk is vastgesteld. Het Antropoceen is nog niet formeel wetenschappelijk vastgesteld. Toch kunnen we er niet omheen als we het vanuit breder dan enkel puur wetenschappelijk perspectief bekijken. En speculatieve elementen doen mee, want het gaat nu eenmaal juist over onze toekomst. Duiden op speculatieve elementen, met alle onzekerheid erop en eraan, wil uiteraard niet zeggen dat er dan maar lukraak wat gezegd kan worden. Er is speculatieve filosofie die ons handvatten kan bieden, zoals de metafysische procesfilosofie van Alfred North Whitehead. Het gaat ook om een helicopterview in het kader van miljoenen jaren Big Historie en evolutie.

Het ‘Antropoceen-concept’ is functioneel in het bredere debat, breder dan enkel het geologische domein, met ook filosofische, ethische en existentiële consequenties, nu er vele planetaire grenzen structureel zijn overschreden. Deze overshoot van redelijk stabiele Holocene ecologische omstandigheden is gaande, en we mogen er inmiddels wel vanuit gaan dat die voor het leven gunstige Holocene omstandigheden niet meer terugkeren.

De ‘grens’ tussen Holocene en Antropocene leefomstandigheden is helemaal niet scherp te trekken, dus ook niet waar die grens dan in de tijd moet worden gelegd. Maar dat is ook niet zozeer waar het om gaat. Het gaat om Betekenis, om heil en onheil.

Precies het redelijk stabiele en gunstige Holoceen bood de mensheid als soort alle mogelijkheden om te groeien, in aantallen, in beschavingsniveau, in culturele ontwikkeling. De mens wist zich meer en meer exogene energie toe te eigenen via het benutten van fossiele brandstoffen. Doordat dit ongemerkt geleid heeft tot planetaire overshoot, kunnen we op zijn Cruijffiaans wel spreken van ‘elk voordeel hep z’n nadeel’. De toekomstige kosten worden nog steeds niet meegenomen in de huidige consumptie, hetgeen onrecht betekent voor toekomstige generaties. We leven op de pof van de toekomst.

Dit breekt ons nu op. We weten maar niet hoe terug te keren naar ‘binnen de planetaire grenzen’, en zolang de overschrijding doorgaat zetten we onszelf klem. We doen  ongewild en ongewenst aan spanningsopbouw. Het Antropoceen kan poëtisch benoemd worden als het Fuiktijdperk.

 

Terugkomend op de vraag: waarom is het Antropoceen-concept relevant?

- we hebben redelijk gunstige leefbaarheidsomstandigheden achter ons gelaten

- een aantal planetaire grenzen zijn reeds overschreden en deze overschrijdingen zetten zich door

- er zijn nog een aantal grenzen die op het punt staan om overschreden te worden, waaronder de verzuring van de oceanen

- het Holoceen bood mogelijkheden voor herstel en omkeerbaarheid die nu meer en meer uit beeld raken

- zowel de schaalgrootte als ook de onomkeerbaarheid is van een orde die Holocene omstandigheden te boven gaan

- we zitten klem tussen tegenstrijdige en geopolitieke tegengestelde belangen betreffende veiligheid en leefbaarheid op de korte termijn tegenover veiligheid en leefbaarheid op de lange termijn

- dit alles is van betekenis vanwege afnemend heil en toenemend onheil

- het is een existentiële bedreiging

- het heeft consequenties die de wetenschappen en ook de filosofie overstijgen.

- tenzij we onze kop in het zand blijven steken worden we meer en meer gedwongen om de zaken onder ogen zien. Daar hebben we taal en begrippen voor nodig, hoe onduidelijk ook in deze fase van het Antropoceen.