Het Antropoceen als kapstok

Het Antropoceen als begrip overkoepelt het begrip klimaatverandering. Het is een veel breder concept omtrent implicaties en dilemma’s wat betreft de huidige staat van de planeet, het menselijk gedrag, de menselijke historische ontwikkeling, de betekenis voor al het leven, de negen in kaart gebrachte planetaire grenzen en de overshoot daarvan. Wetenschappelijk gezien is het een interdisciplinaire benadering over de gespecialiseerde vakwetenschappen heen, terwijl daarbij het besef is dat alleen wetenschap het veld niet geheel kan overzien. Wanneer we het hebben over de betekenis van deze grootschalige en fundamentele verandering, dan gaat het uiteindelijk om heil en onheil, om goed en kwaad. Het raakt ons in onze gehele existentie.

De term ‘Antropoceen’ is daarbij de kapstok voor een holistische overkoepelende benadering, waarbij dit begrip staat voor zowel een maatstaf voor geologische tijd als voor een ‘systeem’ dat meer is dan de som der delen, waarin positieve en negatieve feedback tussen ecosystemen van vitaal belang zijn.

Verandering is het basisprincipe van de werkelijkheid en het aardsysteem altijd aan het veranderen is geweest. Sinds de tweede helft van de twintigste eeuw suggereren de bevindingen van aardsysteemwetenschappers echter sterk dat de snelheid van verandering existentiële bedreigingen vormen voor de leefbaarheid van deze planeet. Er wordt betoogd dat deze veranderingen ernstige (soms onomkeerbare) schade toebrengen aan de levensvatbaarheid van het aardsysteem als geheel, voor zover het de mensheid betreft. Dit wordt  'de Grote Versnelling' genoemd (Steffen et al. 2015 en 2018, McNeill en Engelke 2016, Lane 2019).

Wil Steffen concludeert: “Gezamenlijke menselijke actie is vereist om het aardsysteem weg te sturen van een potentiële drempel en het te stabiliseren in een bewoonbare interglaciaal-achtige staat. Dergelijke actie vereist rentmeesterschap van het gehele aardsysteem - biosfeer, klimaat en samenlevingen - en kan decarbonisatie van de wereldeconomie, verbetering van biosfeerkoolstofputten, gedragsveranderingen, technologische innovaties, nieuwe bestuursregelingen en getransformeerde sociale waarden omvatten.”

Deze oproep geeft precies de spagaat weer waar de mensheid nu in verkeert. We zien dat de maatschappelijke krachten nu juist de andere kant op werken.

Het verschil (de spagaat, het dilemma, de frictie, de discrepantie, de ambivalentie, de (belangen)tegenstelling,  – hoe dan ook genoemd) tussen dit soort oproepen en de reële ontwikkelingen maakt wezenlijk deel uit van de huidige fase van het Antropoceen. Het verschil zit ‘m ook in de spanning tussen kortetermijn- en langetermijnbelangen.

Het Antropoceendebat wordt daarnaast ook gekenmerkt door miscommunicatie omdat het een ongekende situatie is in althans de Holocene fase van de mensengeschiedenis. Deze fase van de laatste 12.000 jaar is ons referentiekader, waarin al onze paradigmatische denkbeelden en overtuigingen zijn gefundeerd. Toen (pas) is ook het schrift ontstaan, onze bronnen voor onze filosofische en religieuze voorstellingen van de wereld en het leven.

Enkele opmerkingen:

In wetenschappelijke termen betekenen positieve en negatieve feedbacks het tegenovergestelde van hun betekenis in gewone taal. Lashof (2018) heeft voorgesteld om 'positief' te vervangen door 'versterkend'. Zie ook Lenton (2016: 5-7).

De negen planetaire grenzen zijn klimaatverandering, verzuring van de oceaan, ozonafbraak, stikstof- en fosforkringlopen, zoet water, landgebruik, biodiversiteit, atmosferische aerosolbelasting en chemische vervuiling (Rockström et al. 2009).

De realiteit van de onheil(voor)spellende werkelijke ontwikkelingen hebben het geologisch debat ingehaald en in termen van betekenis de beperkte geologische benadering ingehaald.

Hoewel het eerste hoofdstuk van het IPCC-rapport uit 2018 de klimaatveranderingswetenschap binnen het kader van het Antropoceen plaatst, ontbreekt deze term in het persbericht en de meeste daaropvolgende berichtgeving in de media. De term is nog niet algemeen ingeburgerd geraakt.

De consensus rond de door de mens veroorzaakte klimaatverandering wordt inmiddels breed geaccepteerd. Maar dat betekent nog niet zonder meer de suggestie dat het daarmee een niet-natuurlijke oorzaak is. Dit hangt af van mens- en wereldbeeld. Een niet-onlogisch mens- en wereldbeeld zou kunnen zijn: de mens is ook (maar) een diersoort, onderhevig aan natuurlijke overshootkrachten en natuurlijke Zelforganisatie.